Gleðilegt sumar. Í dag er fyrsti dagur Hörpu.

 

 

 

Í dag er fyrsti dagur Hörpu og sumardagurinn fyrsti. Þennan merkisdag ber alltaf upp á fyrsta fimmtudag eftir 18. apríl.

Í bókinni Saga daganna eftir Árna Björnsson þjóðháttarfræðing segir:

"Hvarvetna var fylgst með því, hvort frost væri aðfararnótt sumardagsins fyrsta, þ.e. hvort saman frysti sumar og vetur. Yfirleitt var það talið góðs viti og jafnvel álitið að rjóminn ofan á mjólkurtrogunum yrði jafn þykkur og ísskánin á vatninu þessa nótt. Í því skyni settu menn skál eða skel með vatni út um kvöldið og vitjuðu svo eldsnemma morguns."

Ekki frusu saman vetur og sumar hér í uppsveitunum örskammt fyrir sunnan hálendið. Hitinn í nótt fór ekki niður fyrir 5 gráður.  Samkvæmt þjóðtrúnni er það ekki góðs viti. - En, er sumarið ekki alltaf dásamlegt?

Sumardagurinn fyrsti á sér merkilega sögu á Íslandi, því áður en rómverska tímatalið barst hingað til lands með kirkjunni litu menn á fyrsta dag sumars sem upphaf ársins. Eins konar nýársdagur. Aldur manna og dýra var þá talinn í vetrum, og enn er aldur húsdýra talinn í vetrum. Sumardagurinn fyrsti er því með merkilegustu dögum ársins. Nánar hér á Vísindavefnum. Þar segir meðal annars:

"Það er hvergi sagt berum orðum í lögum, en menn virðast hafa litið á fyrsta dag sumars sem upphaf ársins. Það sést á því að aldur manna var áður jafnan talinn í vetrum, og enn er svo um aldur húsdýra. Því var dagurinn haldinn hátíðlegur. Meðal annars er vitað um sumargjafir að minnsta kosti fjórum öldum áður en jólagjafir fóru að tíðkast. Þá var haldin matarveisla sem þótti ganga næst jólunum. Fyrsti dagur sumars var líka frídagur frá vinnu og börn fengu að fara á milli bæja til að leika sér við nágranna. Þá var hann einnig helgaður ungum stúlkum og nefndur yngismeyjadagur. Piltar máttu þá gefa í skyn hverja þeim leist á. Þetta var sambærilegt við bóndadaginn og konudaginn á fyrsta degi þorra og góu."

Gleðilegt sumar

Orkuver 6 í Svartsengi - Til hamingju HS !

 

 

"Orkuver sex" í Svartsengi verður formlega gangsett í dag 3. apríl.  Þetta er 30 megawatta gufuaflsvirkjun af mjög sérstakri gerð þar sem verið er að virkja háþrýsta, milliþrýsta og lágþrýsta gufu með sama hverflinum.

Fyrsta skóflustunga að virkjuninni var tekin 31. mars 2006 og síðan hefur verið unnið hörðum höndum að framkvæmdinni.  Í orkuverinu er 30 MW gufuhverfill smíðaður af Fuji í Japan.  Hverfillinn er sérstakur að því leyti að hann er með þrjú gufuinntök.  Hægt er að keyra hann á 16 bar þrýsting, 6 bar og 0,6 bar og er sá fyrsti sinnar tegundar í heiminum.  Fékk hann vinnuheitið Kolkrabbinn eða Octopus og hefur það nafn fest við hann. Tako heitir kolkrabbinn á japönsku. Inn á hverfilinn tengjast nefnilega átta sver gufurör sem gera hann mjög óvenjulegan.

Orkuverið var raunar gangsett í desember síðastliðnum, en undanfarnar vikur hefur verið unnið að ýmisskonar frágangi. Hönnun virkjunarinnar hófst í janúar 2006, þannig að innan við tvö ár liðu frá fyrsta blýantsstrikinu að gangsetningu.

Orkuverin í Svartsengi eru sex talsins og var hið fyrsta tekið í notkun árið 1978. Gufuhverflar eru samtals 12, og eru 10 þeirra enn í notkun. Á Reykjanesi er nýtt orkuver með tveim 50 megawatta hverfilsamstæðum.

Kolkrabbinn í "Orkuveri Sex" er rauða kvikindið á myndinni. Smella tvisvar á myndina til að stækka hana.

 

Hönnuðir voru:

Fjarhitun, VTR verkfræðingar, Verkfræðistofa Suðurnesja, Landark og Arkitektastofan OG.

 

Til hamingju starfsmenn Hitaveitu Suðurnesja og félagar í hönnunarhópnum

Konur í list. Alveg stórkostlegt myndband.

 

Women in Art, eftir Philip Scott Johnson (Eggman913)

Hlusta með fullum styrk! Tónlist eftir Bach.

Njótið

 

 

 

Geimskot Frakka á Íslandi ... Iceland Space Center ... Myndir

 

 

 

 

Það kemur mörgum á óvart að heyra að franskir vísindamenn hafi skotið fjórum eldflaugum út í geiminn frá Íslandi fyrir rúmlega fjórum áratugum. (Uppfært 2017: Fyrir rúmlega hálfri öld - pistillinn er frá árinu 2008). Út í geiminn? Já, og meira að segja í 440 km hæð eða um 100 kílómetrum hærra en Alþjóða geimstöðin (Internartional Space Station) svífur umhverfis jörðu. Eldflaugarnar féllu í hafið langt fyrir sunnan land.

Sumarið 1964 settu frönsku vísindamennirnir frá CNES (Centre National d'Etudes Spatiales) upp búðir sínar á Mýrdalssandi á móts við Höfðabrekku og skutu upp tveim eldflaugum. Sumarið 1965 settu þeir upp búðir á Skógasandi og skutu aftur upp tveim eldflaugum. Höfundur vefsíðunnar, sem á þessum árum var nemandi í MR, var þarna á staðnum á vegum Almannavarna ríkisins, sem auðvitað var bara yfirskin til að fá leyfi til að komast í návígi við þennan einstæða atburð,  og hafði tækifæri til að njóta geimskotanna, enda vantaði ekki áhugann. Myndavélin var auðvitað með í för.

Tilgangur geimskotanna var að rannsaka Van Allen beltið, en þar sem það kemst næst jörðu við heimskautin myndast oft norðurljós.   Rafagnir sólvindsins festast í Van Allen beltinu, þjóta fram ag aftur milli segulskauta jarðar, og mynda norðurljós þegar þær rekast á loftagnir í háloftunum, segir í flestum kennslubókum.  Nú á tímum er reyndar talið að atburðarásin sé töluvert flóknari. Ísland hentaði vel til þessara rannsókna frönsku vísindamannanna vegna legu sinnar nærri norðurljósabeltinu, og væntanlega einnig vegna eyðisandanna á Suðurlandi og opna hafinu þar fyrir sunnan.

 

 

 

Eldflaugarnar voru af Dragon-1 gerð. Þær voru tveggja þrepa. Neðra þrepið kallaðist Stromboli, en efra þrepið Belier.

 

Helstu einkenni Dragon-1:

Mesta skothæð: 475 km
Knýr við flugtak: 75 kN
Heildarþungi við flugtak: 1.157 kg
Þvermál neðri hluta: 0,56 m
Vænghaf: 1,23 m
Lengd: 7,10 m
Burðargeta: 60 kg.
Eldsneyti: Fast, 686 kg í fyrra þrepi og 208 kg í síðara þrepi.

Alls var skotið 55 Dragon flaugum víðs vegar um heim á árunum 1962-'73. Þrjú skot misheppnuðust, en 52 tókust vel.

 

Eldflaugaskotin á Íslandi:

1. ágúst 1964, Mýrdalssandur.  Dragon D-10. Flughæð 440 km.
7. ágúst 1964, Mýrdalssandur.  Dragon D-11. Flughæð 420 km.

24. ágúst 1965, Skógasandur.  Dragon D-17. Flughæð 440 km.
3. september 1965, Skógasandur.  Dragon D-18. Flughæð 440 km.

 

Árið 1964 var skotpallurinn á sandinum á móts við Höfðabrekkuheiði, en skammt austan Skóga árið 1965.

Gríðarstórir loftbelgir með mælitækjum voru sendir á loft annað slagið. Vísindamennirnir voru í stöðugu sambandi við Háloftadeild Raunvísindastofnunar Háskólans, sem um áratugaskeið hefur rekið Segulmælingastöðina í Leirvogi, en skotið var þegar mælitæki gáfu til kynna að árangur af geimskotinu yrði væntanlega góður. Þorsteinn Sæmundsson stjörnufræðingur stóð vaktina í Reykjavík vegna fyrsta skotsins og fylgdist með mælingum frá forláta segulmæli sem nýlega hafði verið þróaður á Raunvísindastofnun. Á síritanum, sem var í Gömlu loftskeytastöðinni á Melunum, var ferill sem sýndi breytingar í segulsviði jarðar. Þessar breytingar voru mælikvarði á það sem var að gerast í háloftunum. Þegar Þorsteinn sá verulegar breytingar lét hann vísindamennina á sandinum vita um talstöðvarsamband. Segja má að Þorsteinn hafi nánast stjórnað geimskotinu og sagt til hvenær skyldi skjóta. Við næstu skot notuðu Frakkarnir segulmæli sem Raunvísindastofnun lánaði þeim.

 

Myndir:

Fyrstu myndirnar hér fyrir neðan tók höfundur vefsíðunnar árið 1964 þegar hann var 19 ára. Myndir frá 1965 leynast vonandi enn einhvers staðar í kössum eða kirnum, en verða settar hér ef þær finnast. Neðst er skemmtileg mynd ásamt kynningu á helstu vísindamönnunum sem Þorsteinn Sæmundsson tók sumarið 1965.

 

Myndirnar hér fyrir neðan eru nokkurn vegin í tímaröð.

 

 

 
Hjálmar Sveinsson þungt hugsi í forgrunni, enda mikil spenna í loftinu síðla sumars árið 1964.          Ljósm. ©ÁHB

Skotpallurinn undirbúinn           Ljósm. ©ÁHB

 

 Stækkun úr myndinni hér að ofan. Hjálmar Sveinsson kemur gangandi.           Ljósm. ©ÁHB

 

Fyrsta flaugin Dragon D10. Eldflaugin er yfir 7 metra löng og 1100 kg að þyngd.      Ljósm. ©ÁHB

 

 

Hún er rennileg séð frá þessu sjónarhorni. Dr. Mozer er hægra megin.           Ljósm. ©ÁHB

 

Á spjaldinu sem lokar eldhólfinu stendur Stromboli. Dr. Forrest Mozer í bakgrunni.           Ljósm. ©ÁHB

 

Rigning. Frakkarnir með sjóhatta.           Ljósm. ©ÁHB

 

Mýrdalssandur Space Center.

 

Takið eftir loftnetsspeglunum sem voru notaðir til að taka á móti merkjum frá eldflauginni.           Ljósm. ©ÁHB

 

Lyft í skotstöðu           Ljósm. ©ÁHB

 

Komin í skotstöðu. Ágúst Valfells fylgist með.           Ljósm. ©ÁHB

 

 
Höfundur pistils við Dragon D-10 

 

Stefnt til himins           Ljósm. ©ÁHB

 

Sigurður Ágústsson lögregluþjónn. Þekktur sem Siggi Palestína, en hann var um skeið á vegum Sameinuðu þjóðanna í Palestínu. Mikið ljúfmenni. Fulltrúi yfirvaldsins uppi á Höfðabrekkuheiði. Farið var með Harley Davidsson upp á topp vegna VHF talstöðvarinnar sem var á hjólinu. Það var ekki auðvelt mál, en hafðist.  Gufunes burðastöð í forgrunni. Svona stöðvar voru gemsar þess tíma, en á Gufunesbylgjunni mátti tala yfir fjöll og firnindi með endurkasti frá jónahvolfinu sem Frakkarnir voru að rannsaka.           Ljósm. ©ÁHB

 

 

 

Yfirmennirnir eru að taka ákvörðun hvort skjóta eigi. (Annars staðar hefur komið fram að eiginlega fór ákvörðunin fram í Reykjavík).  Nokkur óvissa var fyrir þetta skot. Skyndilega birtust óvenjulega mikil norðurljós og þá var ekki til setunnar boðið og skot undirbúið. Eldflaugin stefndi beint í miðju norðurljósakórónu. - Merkilegt hve undirritaður fékk að skoða sig um inni í stjórnstöðinni. Annað hvort var hann ósýnilegur, eða Frakkarnir svona einstaklega ljúfir.           Ljósm. ©ÁHB

 

 

Eldflauginni skotið á loft. Linsan á myndavélinni var opin í nokkrar sekúndur. Ekki var notaður þrífótur, en myndatökumaðurinn notaði það sem hendi var næst af búnaði stöðvarinnar til að styðja myndavélina.  Linsan er 50 mm, og sést af því að myndin er tekin skammt frá skotstað. Gríðarlegur hávaði !           Ljósm. ©ÁHB

 

Ánægðir leiðangursmenn á leið heim í hótel seint að kvöldi eftir velheppnað skot.           Ljósm. ©ÁHB

 

Þessa mynd tók Dr. Þorsteinn Sæmundsson árið 1965.             Ljósm. © Þorsteinn Sæmundsson

 

Þorsteinn segir svo frá:

"Á myndinni sjást (til vinstri) Forrest Mozer, síðar prófessor við Berkeley háskóla, og (fyrir miðju) prófessor Jacques-Emile Blamont, einn fremsti geimrannsóknamaður Frakka og sá sem stjórnaði þessum leiðangri. Hann var þá yfirmaður tækni- og vísindadeildar frönsku geimrannsóknastofnunarinnar CNES (Centre National d'Études Spatiales). Mig minnir að hann hafi átt drýgstan þátt í að Frakkar komu sér upp eldflaugaskotstöð í Kourou í frönsku Gajana (Guiana)".

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Þorsteinn Sæmundsson fékk þennan pening til minningar um geimskotin

 

og í þakklætisskyni fyrir veitta aðstoð. Ártalið er 1964.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Höfundur pistilsins fékk þennan pening til minningar um geimskotin.

 

Ártalið er 1965.

 

 

Nokkur minningarbrot:

 

Fyrra sumarið var Ágúst Valfells kjarnorkuverkfræðingur forstöðumaður Almannavarna, en síðara sumarið Jóhann Jakobsson efnaverkfræðingur. 

-

Á söndunum var auðvitað eins konar mini-Frakkland og ríktu þar franskar hefðir. Meðal annars var auðvitað drukkið rauðvín með mat og þegar tilefni var til. Yfirleitt virtu laganna verðir þetta, en eitt sinn lenti íslenski túlkurinn í því að vera stöðvaður á þjóðveginum eftir að hafa innbyrt fáein glös. Nú voru góð ráð dýr, eða hvað? Hann greip til þess ráðs að þykjast ekki skilja íslensku og talaði bara frönsku, enda nýbúinn að smyrja málbeinið með franskri goggolíu. Laganna vörður skildi ekki neitt, og til að forðast óþarfa vandræði gaf hann honör og kvaddi hinn frönskumælandi mann með virktum.
-

Þarna voru ungir Frakkar sem voru miklir sjarmörar og auðvitað margar bráðfallegar ungar ólofaðar íslenskar stúlkur. Eftir á að hyggja stóðust þær freistinguna með mikilli prýði. Mér er til efs að íslenskir strákar hefðu staðið sig eins vel ef Frakkarnir hefðu verið af hinu svokallaða veikara kyni.

-

Gísli Gestsson ljósmyndari myndaði geimskotinn af fagmennsku. Hann fékk leyfi til að vera fáeina metra frá skotpallinum fram á síðustu stundu, en átti að forða sér fáeinum sekúndum fyrir skot, þegar ekki varð aftur snúið. Öllum til mikillar hrellingar hreyfðist ekki hvíti fólksvagninn sem hann var á. Hafði hann gleymt sér? Var hann í bráðri lífshættu við skotpallinn? Margar hugsanir flugu um hug flestra sem voru í hæfilegri fjarlægð að eigin áliti. Skyndilega skýst VW-bjallan af stað, og örskömmu síðar flaug eldflaugin upp í himinhvolfið. Vart mátti greina hver færi hraðar. Síðar kom í ljós að Gísli var á bílaleigubíl sem var með aðskildum svisslykli og startara sem var takki í mælaborðinu. Gísli áttaði sig ekki á þessum fornaldarbúnaði á öld tækni og geimferða og varð því heldur seinn fyrir. (Kanski eru þetta smá ýkjur sem ég vona að Gísli fyrirgefi).

-

Á skrifstofu sýslumannsins í Vík var komið upp stjórnstöð Almannavarna. Berent Sveinsson loftskeytamaður kom þar upp talstöð á "tuttuguogsjö-nítíu", eða 2.790MHz Gufunes-radíó tíðninni. Hann setti upp langan vír sem loftnet og "counterpoise" sem jörð, svo radíómál sé notað. Tilgangurinn var að hafa samband við varðskip sem lá skammt fyrir utan ströndina. Fulltrúar Almannavarna tóku hlutverk sitt hæfilega alvarlega og reiddu sig á meðfædda skynsemi og brjóstvit landans, enda var þetta bara rakettuskot, eða þannig.

-

Uppi á Höfðabrekkuheiði var stjórnstöð lögreglunnar í tjaldi, en þar sást vel yfir Mýrdalssand. Siggi Palestína eins og hann var kallaður var fullrtúi lögreglunnar. Hann var hið mesta ljúfmenni og þægilegur í umgengni, kanski vegna þess að hann var reynslunni ríkari eftir störf í Palestínu á vegum Sameinuðu þjóðanna. Hann var því óneitanlega heimsborgari í öllu fasi. Á Harley Davidson var forláta VHF talstöð sem ekki var hægt að taka af. Því var gripið til þess ráðs að fara með hjólið alla leið upp á topp, þó það kostaði pústra og stunur margra meðhjálpara. Þetta er langþyngsta ferðatalstöð sem undiritaður hefur komist í kast við.

 

Krækjur:

 

Dragon

Stromboli

Rockets in Europe

Dragon eldflaugaskot

Eldflaugaskot Frakka o.fl.

Vefsíða íslensku eldflaugasmiðanna

 

 

Örlygur Richter teiknaði þessa mynd af höfundinum árið 1966

 

Pistill þessi er samhljóða vefsíðunni Geimskot frakka á Íslandi 1964 & 1965 en þar eru aðeins stærri myndir.

 

 

"Life is like a box of chocolates. You never know what you are gonna get"

                                                                                                                                                                 Forrest Gump     

 

Nú mun þig svima! Þyngdarlinsur eru ógnarstór gleraugu alheimsins...

 

Hafi einhvern sundlað við lestur pistilsins um Andromedu stjörnuþokunu þar sem líklega eru um 400.000.000.000 sólir  og fundið til smæðar sinnar, þá ætti hinn sami að spenna beltin áður en lengra er lesið .

Í þessum pistli ætlum við að skoða örlítið brot úr alheiminum og nota ótrúlegt fyrirbæri til að skyggnast milljarða ára aftur í tímann, og jafnvel virða fyrir okkur stjörnuþokur eða vetrarbrautir sem eru bakvið aðrar slíkar.  Við ætlum ekki að nota eiginlega tímavél, heldur ógnarstóran sjónauka sjálfrar náttúrunnar. Hann er svo stór, að jafnvel Andromeda væri varla stærri en ein lítil skrúfa í slíkum grip. Fyrirbærið kallast þyngdarlinsa og sést greinilega á myndinni hér fyrir ofan.  Þessi þyrping vetrarbrauta á myndinni kallast Abell 2218 og er í Drekamekinu og er í um tveggja milljarða ljósára fjarlægð. Ljósið er 2.000.000.000 ár á leiðinni til okkar, en við ætlum samt að skyggnast miklu lengra með hjálp þyngdarlinsunnar sem þyngdarsvið vetrarbrautaþyrpingarinnar miklu, og ekki síður hulduefnisins sem þar virðist vera gnótt af, veldur.

Á myndinni hér fyrir ofan má sjá aragrúa stjörnuþoka eða vetrarbrauta, þar sem hver um sig inniheldur milljarða sólna. Þetta eru sem sagt ekki fáeinar stjörnur sem við sjáum á myndinni, heldur þúsundir milljarða stjarna. Þetta er samt ekki nema örlítið brot af stjörnuhimninum, en myndin var tekin með því að láta Hubble sjónaukann sem er á braut umhverfis jörðu stara tímunum saman á örlítið brot á svörtum himninum þar sem engar stjörnur byrgja sýn.  Á þessari mynd eru sem sagt engar stjörnur sem við sjáum á himninum, og ekki heldur stjörnur sem sjást í bestu sjónaukum, heldur heilu stjörnuþokurnar eða vetrarbrautirnar. Örlítð brot af alheiminum, en samt ógnarstórt.

Hvar er svo þyngdarlinsan? 

Umhverfis bjarta fyrirbærið sjáum við víða bogadregnar línur. Þetta eru eins og brot úr hringferlum með sameiginlega miðju. Þetta má sjá vítt og breitt um alla myndina, en miðja hringsins er dularfulla bjarta fyrirbærið vinstra megin. Þessar bogadregnu línur eru ekki þyngdarlinsan sjálf, því hún er ósýnileg eða gegnsæ eins og linsur eiga að vera. Hvað í ósköpunum er er þetta þá? Svarið er stjörnuþokur eða vetrarbrautir sem eru bak við bjarta fyrirbærið og náttúrulegi sjónaukinn birtir okkur.   Við sjáum því eiginlega í gegn um þetta bjarta fyrirbæri, því ljósið frá þessum fjarlægu stjörnuþokum sveigir fram hjá því, - í stað þess að fara eftir beinni línu !!!

Öll höfum við séð fjarlægar byggingar, hóla og fjöll, rísa upp fyrir sjóndeildarhringinn á heitum sumardögum þegar við sjáum ýmislegt í hyllingum. Við vitum öll hvernig ljósið brotnar á leiðinni til okkar þannig að við sjáum sumt sem yfirleitt er hulið sjónum. Að nokkru leyti svipað því sem við erum að skoða, þ.e. þyngdarlinsur, en samt gjörólíkt.

Skoðum nú myndina hér fyrir neðan. Þar sjáum við hvernig svona þyngdarlinsa virkar. Við sjáum hvernig hinn gríðarmikli efnismassi, sem er milli jarðar og ns fjarlæga fyrirbæris, sveigir ljósið þannig að það fer í sveig framhjá hindruninni. Nánar hér. Myndin er þó arfavitlaus að einu leyti. Jörðin er auðvitað sýnd allt of stór, en þetta er jú bara skýringarmynd.

 

Tímavélin?

Við getum ekki sagt skilið við þyngdarlinsurnar án þess að nota tækifærið til að skyggnast óralangt aftur í tímann. Langleiðina að sköpun alheimsins!

Áður en við leggjum af stað þurfum við að læra smávegis til að skilja hvað er á seyði.

Á efstu myndinni sjáum við að sumar stjörnuþokurnar eru rauðlitar. Hvernig stendur á því?

Margir hafa veitt því athygli að hljóð flugvélar eru ekki þau sömu þegar hún nálgast okkur og þegar hún fjarlægist. Um leið og hún flýgur yfir höfði okkat breytist hljóðið. Tónninn lækkar. Ástæðan fyrir þessu eru svonefnd Doppler-hrif, en góð skýring á þeim eru hér á Vísindavefnum.

Heimurinn er allur að þenjast út. Þannig hefur það verið allt frá dögum miklahvells fyrir 13,7 milljörðum ára. Vetrarbrautir, eða önnur fyrirbæri, fjarlægjast hverja aðra með hraða sem vex með fjarlægðinni. Eftir því sem fjarlægðin er meiri frá okkur fjarlægist vetrarbrautin hraðar. Doppler hrifin gera það að verkum að tíðni ljóssins frá fjarlægu vetrarbrautinni lækkar. Mjög fjarlægar stjörnuþokur eða  vetrarbrautir verða gulleitar, ennþá fjarlægari appelsínugular og ógnarfjarlægar rauðleitar. Þess vegna kallast fyrirbærið rauðvik. Út frá rauðvikinu getum við metið fjarlægð, hraða og aldur fyrirbærisins. Á ensku kallast það redshift. Sjá greinina "Litbrigði og þróun vetrarbrautaþyrpinga"  hér.

Jæja, nú skulum við skoða myndina hér fyrir neðan, sem einnig er af Abell 2218 þyrpingunni. Á tveim stöðum hafa rauðleit fyrirbæri verið afmörkuð.  Hvað skyldi þetta vera? Jú þetta er fjarlægasta fyrirbæri alheimsins sem vitað er um. Það er svo langt í burtu að ljósið lagði af stað fyrir 13 milljörðum ára. Nú er alheimurinn 13,7 milljarða ára gamall, þannig að fyrirbærið var aðeins 700 milljón ára þegar ljósið lagði af stað. Sjá hér. 

 

Við höfum nú ferðast nærri endimörkum alheimsins og erum komin heil á húfi til baka. Við höfum kynnst nokkrum af undrum veraldar og skynjum ef til vill betur stöðu okkar í alheimi. Heimurinn er ekki lengur óendanlega stór... 

Í fyrirsögninni kölluðum við þyngdarlinsur gleraugu alheimsins. Við gætum í hálfkæringi alveg eins kallað þau gleraugu Einsteins,  því í almennu afstæðiskenningunni sagði hann þegar árið 1916 fyrir um það hvernig efnismikill hlutur sveigir tímarúmið þannig að ljósið fer ekki eftir beinni línu fram hjá honum.

 

Þyngdarlinsur eru magnað fyrirbæri.

Nú er það spurning dagsins:
Sundlar fleiri en mig við svona ferðalag um tíma og rúm?

  --- --- ---

 

 Ítarefni:

 Bókin Nútíma stjörnufræði - frá sólkerfinu okkar til vetrarbrauta og endimarka alheimsins eftir Vilhelm S Sigmundsson kom út árið 2007.

"Leyndardómar himingeimsins í máli og myndum, allt frá reikistjörnum sólkerfisins til hvítra dverga, svarthola, vetrarbrauta og endimarka alheimsins. Fjallað er á aðgengilegan en ítarlegan hátt um nútíma stjarnvísindi og möguleika á lífi í alheimi".

Frábær bók!

Undurfögur mynd af Sombrero stjörnuþokunni

 

Sumar myndir eru það fallegar að þær beinlínis hrópa á mann. Þessi góða mynd af Sombrero stjörnuþokunni eða vetrarbrautinni er ein slíkra. Sombrero er annars nafn á mexikanska hattinum velþekkta.

Sombrero eða Messier 104 er í Virgo stjörnumerkinu og er í 28 milljón ljósára fjarlægð. Myndin er tekin í maí-júni 2003 með Hubble stjörnusjónaukanum sem er á braut umhverfis jörðu. Þetta er stjörnumynd dagsins á APOD síðunni. 

Myndin opnast í fullri skjástærð í sérstökum glugga ef smellt er á hana tvisvar. 

Hvers vegna er hlaupár?

Ap, jún, sept, nóv þrjátíu hver,
einn til hinir kjósa sér.
Febrúar tvenna fjórtán ber
frekar einn þá hlaupár er.

Hlaupár er það kallað þegar almanaksárið er einum degi lengra en venjulegt ár, þ.e. 366 dagar en ekki 365. Tilgangurinn er að samræma lengd almanaksársins og árstíðaársins, sem ræðst af gangi jarðar um sólu. Almanaksárið er að meðaltali 365 dagar 5 stundir 49 mínútur og 12 sekúndur eftir þessa leiðréttingu.

Í svokölluðum nýja stíl (gregoríanska tímatalinu) er hlaupár þegar talan fjórir gengur upp í ártalinu. Undanskilin reglunni eru aldamótaár, en þau eru ekki hlaupár nema talan 400 gangi upp í ártalinu.

Gregoríanska tímatalið eða "nýi stíll" er kennt við Gregoríus páfa 13. sem innleiddi það í Róm árið 1582.

Heitið hlaupár er talið dregið af því að margir merkisdagar í árinu eftir hlaupársdag hlaupa yfir einn vikudag.

Rætur hlaupársdagsins er hægt að rekja til ársins 46. f. Kr.  Í Bókinni Saga daganna eftir Árna Björnsson kemur fram að hlaupársdagurinn hjá Rómverjum var “...eiginlega 24. febrúar, því honum var skotið inn daginn eftir vorhátíð sem nefndist Terminalia. Eins og nafnið bendir til var þetta einskonar missiraskiptahátíð og að vissu leyti sambærileg við sumardaginn fyrsta hjá okkur. Munurinn er sá að Rómverjar virðast á ákveðnu skeiði hafa skipt árinu í þrennt. Var gömul venja að rétta tímatalið af með innskotum á þessum tíma, í lok vetrartímabilsins, og því þótti þeim Sesari eðlilegast að hlaupársdagurinn fengi þar inni” (bls 520). 

Hvernig ætli það sé að vera fæddur á hlaupársdegi og eiga bara afmæli fjórða hvert ár?

Hver er höfundur vísunnar góðu sem allir kunna  "Ap, jún, sept, nóv þrjátíu hver..." ?

Næsti hlaupársdagur verður ekki fyrr en árið 2012. Njótum því dagsins í dag vel.

 

 

Júlíus Cesar kom á hlaupárdsdegi 24. febrúar árið 46 f.Kr.

Tunglmyrkvinn aðfararnótt fimmtudagsins 21. febrúar

 

 Ótrúleg litadýrð.

Takið eftir hvernig tunglið er greinilega hnattlaga en ekki bara flöt skífa eins og venjulega. Það virðist svífa um meðal stjarnanna sem ekki sjást að jafnaði vegna glýju.

 

 

Nú styttist í almyrkva á tungli, en þann 21. febrúar verður tunglmyrkvi sem mun sjást um miðja nótt frá Íslandi.

 

Almyrkvinn verður á milli kl. 3:01 og 3:51 aðfararnótt fimmtudagsins, eða "mjög seint á miðvikudagskvöld". Tunglið byrjar að ganga inn í alskugga jarðar kl. 1:43 og hefst þá deildarmyrkvi. Smám saman breytist deildarmyrkvinn í almyrkva eins og sést á myndinni neðst á síðunni.

 

Almyrkvi á tungli getur verið mikið sjónarspil ef vel viðrar. Með hefðbundnum handsjónauka nýtur maður hans mun betur en með berum augum, en hann getur verið mjög tilkomumikill jafnvel þó maður hafi ekki sjónauka við hendina.

 

Við almyrkvann tekur tunglið á sig undarlegan roða. Litbrigðin geta verið undurfögur, og ásýnd mánans virðist breytast frá því að vera hringlaga flöt skífa á himninum yfir í þrívíða dimmrauða kúlu sem svífur á milli stjarnanna. Stjörnur, sem áður voru ósýnilegar vegna glýju frá tunglinu, koma í ljós og tindra umhverfis fylgihnött jarðar sem skartar sínu fegusta og svífur um himinfestinguna í allri sinni dýrð.  Myndin hér fyrir ofan gefur vonandi hugmynd um hvað í vændum er.

 

Hugsum okkur að við verðum stödd á tunglinu aðfaranótt fimmtudagsins. Þar eru engin ský sem geta byrgt útsýnið og þar er engin ljósmengun. Hvernig myndum við þá upplifa myrkvann?  Það sést á neðri myndinni, sem er reyndar samsett úr mynd sem tekin var af jörðinni frá tunglinu og mynd af sólmyrkva. Auðvitað er þetta sólmyrkvi sem karlinn í tunglinu sér ásamt okkur ef við værum í fylgd hans, því jörðin skyggir á sólina. Meira um þessa mynd á vefsiðunni Astronomical Picture of the Day.

 

 

Karlinn í tunglinu sér ægifagran sólmyrkva sem líkist demantshring.

Það er ljósbrotið í lofthjúp jarðar, sem myndar krans umhverfis jörðina, sem lýsir upp tunglið meðan á almyrkvanum stendur. Það má því segja að það sé baðað í geislum sólar sem er undir sjóndeildarhringnum.
En hvers vegna er hann rauður? Svarið kemur á óvart: Rauði litur mánans stafar af því að allir morgunroðar og kvöldroðar jarðar lýsa hann upp samtímis !   Rómantískara gæti það ekki verið

 

Þegar rétt sést í sólina, eins og á myndinni, er talað um demantshring. Svona undurfagran demantshring er bara hægt að sjá þegar sólmyrkvi er, en ekki tunglmyrkvi. Nánar hér.

 

 

 

  Hér má sjá hvernig tunglið gengur inn í skugga jarðar

 

• Deildarmyrkvi hefst: 1:43

• Almyrkvi hefst: 3:01

• Miður myrkvi: 3:26

• Almyrkva lýkur: 3:51

• Deildarmyrkva lýkur: 5:09

 

Meira um tunglmyrkvann: 

 

Myrkvasíða NASA 

 

Stjörnufræðivefurinn 

Stjörnuskoðun

Paganini: Kaprísa No 24, Shlomo Mintz & Alison Balsom. Töfrum líkast.

Hér eru tvö myndbönd með frábærum tónlistarmönnum sem leika Kaprísu #24 eftir Nikkoló Paganini.

Hinn heimsþekkti fiðluleikari Shlomo Mintz leikur á fiðlu, en Alison Balsom leikur þetta erfiða verk af einstakri snilld á trompet.

Það er gaman að hlusta á þessa tvo snillinga flytja þetta stórfenglega verk. Auðvitað er frábært að hlusta á fiðluleikinn, en þegar verkið er leikið á trompet verður maður einfaldlega heillaður.

 

Shlomo Mintz er einn þekktasti fiðluleikari heims í dag. Hann stundaði nám m.a. hjá Isaac Stern og hóf einleikaraferil sinn 11 ára gamall með Fílharmóníusveitinni í Ísrael og stuttu síðar var hann beðinn um að hlaupa í skarðið fyrir Itzhak Perlman í Paganini Fiðlukonserti nr. 1  undir stjórn Zubin Metha.  Hann hefur nú í fjóra áratugi ferðast vítt og breytt um heiminn bæði sem hljómsveitarstjóri og fiðluleikari og haldið ótal tónleika í öllum þekktustu tónleikasölum heims.

Í tilefni fimmtugsafmælis síns þann 30. október á síðasta ári ákvað hann að fara í tónleikaferð um heiminn með Kaprísur Paganinis í farteskinu, en hann hélt tónleika hér á landi fyrir skömmu. (Af vef Midi.is).

 

Breski trompetleikarinn Alison Balsom er sannarlega ein af rísandi stjörnum hins klassíska tónlistarheims. Hún stundaði nám við Guildhall tónlistarskólann og Konservatoríið í París, auk þess sem hún sótti einkatíma hjá hinum þekkta sænska trompetleikara  Håkan Hardenberger. Árið 2006 hlaut hún titilinn „besti breski tónlistarmaður ársins“ á klassísku Brit-Awards verðlaunahátíðinni og sama ár fékk hún hlustendaverðlaun Klassísku FM-stöðvarinnar á Gramophone verðlaunaafhendingunni. Hún komst í úrslit keppninnar „Ungur einleikari ársins“ árið 1998 og kom í kjölfarið fram með öllum hljómsveitum BBC. Hún hlaut verðlaunin „Rísandi stjarna ársins“ á Echo Klassik-hátíðinni 2007.

Alison Balsom hefur m.a. komið fram sem einleikari með Fílharmóníuhljómsveitinni í Los Angeles, Parísarhljómsveitinni og Ensku kammerhljómsveitinni. Árið 2006 lék hún á lokakvöldi Proms-tónlistarhátíðarinnar sem þykir mikill heiður. Balsom er á samningi við EMI útgáfufyrirtækið og hefur leikið inn á þrjár geislaplötur og fengið afar lofsamlega dóma fyrir leik sinn. Hún var nýlega skipuð gestaprófessor í trompetleik við Guildhall-tónlistarskólann í Lundúnum.  Hún lék með Sinfóníuhljómsveitinni 25. október síðastliðinn. (Af vef Sinfó).

 

Blogg um tónleikana frá 26. október s.l.  Alison Balsom trompetleikari með Sinfóníuhljómsveitinni.

Nokkur myndbönd með Alison Balsom á blóggsíðunni hér. 

 

Fiðluleikarinn Shlomo Mintz ungur að árum. Gamalt VHS myndband.

 

 

 

 

 

Trompetleikarinn Alison Balsom.

Bloggað í 10 ár ...

 

 

Fyrir áratug, 1. febrúar 1998, fann bloggarinn hvöt hjá sér til að blogga um mál sem honum var hugleikið. Vandamálið var að enginn blogg-vettvangur eins og Moggabloggið var fyrir hendi, þannig að búin var til vefsíða af fingrum fram. 

 

Aðdragandinn var góður göngutúr í fallegu veðri á nýársdag árið 1998. Leiðin lá úr Garðabænum yfir hraunið upp í Heiðmörk að Maríuhellum. Hugurinn reikaði víða en staldraði við nýársávörp forsætisráðherra og forseta Íslands. Þeir voru svo innilega ósammála varðandi meintar loftslagsbreytingar af mannavöldum að engu tali tók. Á náttborðinu hafði verið tímaritið Sky and Telescope (apríl 1997) með grein sem nefndist "Sunspots that Changed the World" eftir Dr. Bradley E. Schaefer prófessor.

 

Greinin í Sky and Telescope byrjaði á hugleiðingum um það er Eiríkur rauði fann Grænland árið 981 og lokkaði þangað með fallegu nafni landsins 25 skip með Íslendingum til að hefja búsetu þar árið 985. Greinin fjallaði einnig um landafund Leifs heppna í vestri árið 1000 og nokkuð ítarlega um byggð norrænna manna á Grænlandi. Höfundurinn virtist vera vel fróður um sögu norrænna manna.

Hvað varð um þessa byggð er ekki ljóst, en vitað er að veðurfar var óvenju hagstætt frá um 1000-1300, en fór þá snögglega kólnandi. Tímabilið sem fór í hönd hefur verið kallað "litla ísöldin" og hafði kólnandi veðurfar áhrif víða um heim næstu aldir. Svo mikill var kuldinn að áin Thames í Englandi var oft ísi lögð.

 

Greinin fjallaði sem sagt um áhrif breytinga í sólinni á veðurfar. Í göngutúrnum flugu margar hugsanir um hugann. Greinin hafði vakið áhuga minn, en nýársávörpin urðu til þess að í göngutúrnum ákvað ég að setja á blað það sem ég þóttist vita, og það sem ég ætlaði mér að fræðast um á næstu vikum. Teningnum var kastað. Réttum mánuði síðar, 1. febrúar 1998,  var komin vefsíða á netið sem kallaðist "Er jörðin að hitna? Ekki er allt sem sýnist". Vefsíðan var ekki löng í byrjun, en smám saman stækkaði hún og stækkaði þar til hún náði yfir 9 kafla.

 

Vefsíðan er ennþá hér, ef einhver skyldi vilja bera hana augum. Það verður að viðurkennast að henni hefur ekki verið haldið við, þannig að margar krækjur eru dauðar.  Takið eftir að í greininni "§ 16. Ítarefni í öðrum köflum vefsíðunnar..." neðarlega á inngangssíðunni eru krækjur að öðrum köflum vefsíðunnar það sem fjallað er ítarlegar um ýmislegt sem bloggarinn var að pæla í. Þess má geta í lokin, að í upphafi var öll síðan skrifuð með ritlinum Notepad og html-kóðuð handvirkt

 

"Bloggað í 10 ár..." stendur í fyrirsögninni. Jæja, það er kanski aðeins orðum aukið... 

 

 

 

Síðan frá 1998: Er jörðin að hitna? Ekki er allt sem sýnist.

 
Enn eldri síða bloggarans: Gap Ginnunga frá 26.12.1996 (Stjörnuskoðun)

Töluvert yngri síða: Öldur aldanna  (Er jörðin að kólna?) 

 

"The important thing is to not stop questioning." - Albert Einstein